استاد مطهری ؛ یک مصلح اجتماعی با خاستگاهی دینی

مطهری را به عنوان یک روحانی و اسلام شناس برجسته ، به عنوان یک فیلسوف و متفکر ژرف اندیش ، به عنوان یک استاد و نویسنده نمونه و به عنوانهای دیگری از این قبیل شناخته ایم .

اما شناخت او به عنوان یک مصلح اجتماعی، نیاز مغفولی است که به دو دلیل ضرورت مضاعفی یافته است، نخست آنکه مطهری از معدود متفکرانی است که مورد قبول و اقبال قشرهای متفاوت اجتماعی و طیف های مختلف فکری است و نظر صائب ، نیت خالص و قدرت نظریه پردازی او را همگان پذیرفته و تحسین کرده اند. دیگر آنکه با گذشت سه دهه از تجربه برپایی نظام سیاسی بر مبنای تفکر دینی ، نیاز به بازاندیشی در گذشته برای حرکتی پرشتاب تر و صحیح تر در آینده جای تردید ندارد.

نگاهی به آثار و کارنامه پربرکت این شهید بزرگ نشان می دهد که می توان او را به عنوان یک مصلح اجتماعی که اتفاقا از خاستگاه دین به همه چیز نگریسته است، مورد مطالعه قرار داد و از آثار مکتوب و شفاهی و از مهم ترین سیره عملی و رفتار اجتماعی او الگوی مطمئنی برای خود ساخت .

مفهوم و اهداف کلی :

انقلاب به حرکت هایی گفته می شود که خواستار تغییر اساسی و بنیادین در وضعیت اجتماع و نظام حاکم بر آن است، اما اصلاح به حرکتهایی اطلاق می گردد که به رغم پذیرش بنیان های اساسی، به دنبال دگرگونی و تغییر از طریق روشهای مسالمت آمیز هستند . اما این تفاوت در ادبیات دینی و ملی ما به رسمیت شناخته نشده و از نگاه استاد مطهری نیز اصلاح اجتماعی انقلاب را هم در بر می گیرد . به همین جهت است که امام حسین (ع) نیز انقلاب خونین خود را " اصلاح طلبی در امت جد خود " می نامد، " انما خرجت لطلب الاصلاح فی امت جدی " .

مقصود استاد مطهری از اصلاحات نیز دقیقاً چنین مفهوم وسیعی است و به همین جهت بارها و بارها از اصطلاح " نهضت اصلاحی " استفاده می کند . به هر حال شهید مطهری اصلاح یعنی سامان بخشیدن را که نقطه مقابل افساد است  از ضرورتهای مسلم دینی می شمارد و ضمن تأکید بر اصلاحات میان فردی یا خانوادگی ، بحث های مفصل و البته پراکنده ای در مورد " اصلاح اجتماعی " دارد و پرداختن به آن را " حساسیت مثبت و مبارکی " می شمارد . ایشان با اشاره به آیات متعدد قرآن که همه  پیامبران را مصلحان می خواند اعتقاد دارد اصلاح طلبی یک روحیه اسلامی است . هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح طلبی است زیرا اصلاح طلبی از ارکان تعالیم اجتماعی اسلام است .

البته به نظر استاد آنچه مهم است تشخیص درست اهداف اصلاحات اجتماعی، آسیبهای آن و پرهیز از " افراط گرایی " در این باب است، " زیرا اصلاح اجتماعی یعنی دگرگون ساختن جامعه در جهت مطلوب" و طبیعی است که شناخت " جهت مطلوب" و استمرار حرکت به سوی جوهره این حرکت ارزشمند است.

شهید مطهری در برداشتی عالمانه و زیبا از خطبه مشهور حضرت علی (ع)، اهداف اصلاح طلبی دینی را در چهار محور خلاصه می کند:

1- پیرایه زدایی از دین و از میان بردن بدعتها و در یک کلام " بازگشت به اسلام نخستین".

2-  تحول بنیادین در اوضاع زندگی خلق خدا به گونه ای که نظر هر بیننده را جلب نماید.

3- بازسازی " روابط اجتماعی انسانها" تا  بندگان مظلوم خدا از شر ظالمان امان یابند و دست تطاول ستمگران از سر ستمدیدگان کوتاه شود.

4- دگرگون سازی " نظامات مدنی و اجتماعی جامعه " در سایه برپا داشتن مقررات تعطیل شده خدا و قانونهای نقض شده اسلام.

ناگفته پیداست که دست یافتن به این آرمانهای بلند نیازمند صلاحیت هایی است که رهبران حرکت های اجتماعی باید از آن برخوردار باشند . همچنین طی این راه طولانی همواره مواجه با دشواریهای بسیار و آسیب پذیریهای بی شماری است که بدون توجه به آنها هیچگاه نمی توان به مقصد رسید. اینها همه نکته هایی است که از نگاه نافذ استاد مفغول نمانده و به آنها اشاره خواهد شد.

شرایط موفقیت مصلحان اجتماعی

استاد مطهری ، اصلاحات به این معنی را " کار پیامبرانه" و هدف تمام انبیاء و امامان دانسته و در عین حال این سئوال اساسی و سرنوشت ساز را مطرح می کند که " آیا هر فردی در هر شرایط روحی و اخلاقی و با هر نوع شخصیت معنوی موفق به برداشتن چنین گام پیامبرانه ای می شود؟ ".

ایشان با استناد به حکمت 107 نهج البلاغه   به این پرسش پاسخ منفی داده و تأکید می کنند فقط کسی چنین توفیقی حاصل می کند که سه صفت بزرگ در او راه نیافته باشد: مصانعه ، مضارعه ، طمع. با توضیحات استاد ، می توان گفت که شرایط موفقیت اصلاح طلبان از دیدگاه علی (ع) به شرح زیر است:

1- عدم مصانعه
مصانعه را به سازشکاری ، یا ملاحظه کاری یا معامله گری هم معنی کرده اند ولی استاد معتقد است که نه ، همه اینها مصانعه هستند، ولی مصانعه بیش از اینهاست و تأکید می کند که هنوز نتوانسته ام یک معادل فارسی دقیق برای آن پیدا کنم .

ایشان تلاش می کند با ارائه مثالهایی از کاربرد این واژه در کلمات امام علی (ع) معنای روشنتری از آن ارائه کند و از جمله مصلحت سنجی ها ، از آن نوع مصلحتهایی که سیاستمداران خود را با آنها تطبیق می دهند!، ترویج برخوردهای چاپلوسانه و تملق آمیز ، رودربایستی در اجرای امر خدا داشتن و ملاحظه دوست و رفیق و فرزند و خویشاوند و مرید را در کارها دخالت دادن را مصداق صفتی می داند که با شعار اصلاح طلبی تناقض دارد . ماست مالی خطاهای خود و اطرافیان و "شیره مالی " بر سر مردم نیز مصداق دیگری است که این شهید بزرگوار برای "مصانعه " ذکر می کند.

2- مضارعه
مضارعه یعنی مشابهت و به عقیده استاد  آن کس که می خواهد جامعه ای را اصلاح کند و تغییر دهد خودش نباید همرنگ همان مردم باشد و همان نقاط ضعف که در مردم هست در خودش وجود داشته باشد ، کسی موفق به اصلاح نقاط ضعف می شود که خود از آنها مبرا باشد. ایشان به عنوان نمونه ، علی (ع) را مصداق یک مصلح دینی می داند که فرمود:  به خدا سوگند من شما را به هیچ کاری فرمان ندادم مگر آنکه پیش از آن که فرمان دهم ، خودم به کار بستم و از هیچ چیز شما را منع نکردم ، مگر آنکه پیش از آنکه شما را منع کنم ، خودم از آن دوری کردم.

3- عدم طمع ورزی
استاد طمع را " بردگی جاوید" انسان معنی کرده و معتقد است آنکه در بند خودخواهی ، فزون طلبی و هواپرستی گرفتار است نمی تواند دیگران را از این مشکلات رها سازد . پس " حریت و آزادی معنوی شرط توفیق مصلح دینی است . همچنانکه یک زبون ملاحظه کار توفیق اصلاح خدایی نمی یابد ، و همچنانکه یک گرفتار بیمار موفق به مداوای جامعه خود نمی گردد ، یک اسیر و بنده مطامع نفسانی نیز موفق نخواهد شد دیگران را از اسارتهای اجتماعی یا معنوی باز دارد."

ایشان در جای دیگر می گوید:  اولین شرط اصلاح طلبی فارغ بودن از تعصبات افراطی نسبت به فرقه خاص ، عیله فرقه دیگر است و این را پیش شرط شناخت درست اجتماع و یافتن درمان دردهای آن می داند.

نقش دین در اصلاح جامعه
دین در فرهنگ خودی از منظر شهید مطهری اساسی ترین نقش را در فرآیند اصلاح جامعه دارد.

شهید مطهری نخستین هدف کلی اصلاحات را این می داند که " نشانه های محو شده راه خدا که جز همان اصول واقعی اسلام نیست را بازگردانیم . یعنی بازگشت به اسلام نخستین و راستین . بدعتها را از میان بردن و سنتهای اصیل را جایگزین کردن . یعنی اصلاح در فکرها و اندیشه ها و تحولی در روحها و ضمیرها و قضاوتها در زمینه خود اسلام. " او این اصلاح فکری را مقدم بر آبادسازی شهرها ، اصلاح روابط اجتماعی و تغییر نطامهای مدنی و اجتماعی می داند و معتقد است که " خودباختگی در برابر غرب" و " مجذوب یک سلسله نظریات و اندیشه های بیگانه" شدن آفت یک جنبش اصلاحی و نقطه آغاز انحراف آن است.

او امتیاز اصلاح طلبانی نظیر سید جمال الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری را در اصول گرایی آنان می داند. سید جمال را به آن دلیل که " نه مجذوب تمدن غرب بود و نه مرعوب" می ستود و از اقبال به این دلیل ستایش می کرد که " معتقد است شرق اسلامی هویت واقعی خود را که هویت اسلامی است از دست داده و باید آن را باز یابد."

استاد با اشاره با اینکه نظریه اصلاحی اقبال را چیزی به نام" فلسفه خودی" تشکیل می دهد ، تأکید می کند که " نخستین کار لازمی که مصلحان باید انجام دهند بازگرداندن ایمان و اعتقاد این جامعه به خود واقعی ، یعنی فرهنگ و معنویت اسلامی است و این است فلسفه خودی."

از همین جاست که طرح " جدایی دین وسیاست" (سکولاریسم) را نقشه عمال استعمار دانسته و سید جمال را در شناخت این توطئه بزرگ پیشقدم می داند و می گوید : اعلام همبستگی دین و سیاست و اعلام ضرورت شرعی آگاهی سیاسی برای فرد مسلمان و ضرورت دخالت او در سرنوشت سیاسی کشور خودش و جامعه اسلامی یکی از طرحهای سید برای چاره جویی دردهای موجود بود.

و باز همین جاست که نقص کار برخی رهبران دلسوز نهضت های اسلامی در سده اخیر را آن می داند که با فرهنگ اسلامی عمیقا آشنا نیست و از بعضی دیگر از دوستان گله مند است که مجذوب یک سلسله نظریه ها و اندیشه های بیگانه می گردند و آگاهانه یا نا آگاهانه آن نظریات را رنگ مکتب می دهند و عرضه می نمایند . و فریاد برمی آورند که : من به عنوان یک فرد مسئول به مسئولیت الهی به رهبر عظیم الشأن نهضت اسلامی هشدار می دهم و بین خود و خدای متعال اتمام حجت می کنم که نفوذ و نشر اندیشه های بیگانه به نام اندیشه اسلامی و با مارک اسلامی ، اعم از آنکه از روی سوء نیت و یا عدم سوء نیت صورت گیرد ، خطری است که کیان اسلام را تهدید می کند .

از نظر مطهری این صحیح نیست که یک فرد غیر وارد که اگر یک کتاب فقه و یا فلسفه را به دستش بدهند نمی داند از راست بگیرد یا از چپ ، پیشنهاد رد یا طرد را بدهد و درباره اسلام و به نام آن بنویسد و تبلیغ کند.

ایشان با همین برداشت است که " نهضت اصلاحات " را ضروری می داند ولی اصرار دارد که این فرهنگ غنی و عظیم اسلامی است که می تواند و باید پشتوانه نهضت واقع شود و هم علمای اسلامی متخصص در این فرهنگ عظیم و آگاه به زمان هستند و هم باید نهضت را رهبری کنند.

ایشان درباره بزرگترین جنبش اصلاحی در قرن اخیر ، یعنی حرکت امام خمینی ( ره ) ، نیز معتقد است انقلاب ایران اگر در آینده بخواهد به نتیجه برسد و همچنان پیروزمندانه به پیش برود ، می باید باز هم روی دوش روحانیون و روحانیت قرار داشته باشد . اگر این پرچمداری از دست روحانیت گرفته شود و به دست به اصطلاح روشنفکران بیفتد ، یک قرن که هیچ ، یک نسل که بگذرد ، اسلام به کلی مسخ می شود زیرا حامل فرهنگ اصیل اسلامی ، باز هم همین گروه روحانیون متعهد هستند.  
البته بر این نکته نیز اصرار می ورزد که خود این نهاد هم " آفت زده " است و باید آن را " اصلاح " و پاسخگوی نیاز زمانه کرد.

از نظر او روحانیون بزرگ ما باید به این نکته توجه کنند که بقا و دوام روحانیت و موجودیت اسلام به این است که زعمای دین ابتکار اصلاحات عمیقی که امروز ضروری تشخیص داده می شود را در دست بگیرند.امروز این ملت تشنه اصلاحات نابسامانی ها است و فردا تشنه تر خواهد شد .از طرفی مدعیان اصلاح طلبی که بسیاری از آنها علاقه ای به دیانت ندارند بسیار هستند و در کمین احساسات نو و بلند نسل امروزند. اگر اسلام و روحانیت به حاجتها و خواسته ها و احساسات بلند این ملت پاسخ مثبت ندهند، به سوی آن قبله های نوظهور متوجه خواهند شد . فکر کنید آیا اگر سنگر اصلاحات را این افراد اشغال کنند ، موجودیت اسلام و روحانیت به خطر نخواهد افتاد؟! 

تهدیدهایی فراروی انقلاب

شهید مطهری پس از بررسی و مقایسه چندین نهضت اسلامی هشدار می دهد که نهضت ها هم مانند همه پدیده های دیگر ممکن است دچار آفت زدگی شوند و این وظیفه رهبری نهضت است که پیشگیری کند و اگر احیاناً آفت نفوذ کرد، با وسایلی که در اختیار دارد و یا باید در اختیار بگیرد آفت زدایی نماید. در غیر این صورت " آن نهضت عقیم و یا تبدیل به ضد خود خواهد شد" برخی از مهمترین تهدیدهای بیرونی یا آسیب پذیر های درونی برای هر حرکت اجتماعی از دیدگاه این استاد فرزانه عبارت از موارد زیر است:

1- عقب نشینی از اصول – با تحلیلی که شهید مطهری از جایگاه و نقش دین در اصلاحات ارائه می کند ، طبیعی است که نفوذ اندیشه های بیگانه ، خودباختگی در برابر غرب و تن دادن به فکر استعماری جدایی دین و سیاست ( سکولاریسم ) را بزرگترین و نخستین آفت حرکتهای اصلاح طلبانه بداند. ایشان معتقدند اندیشه های بیگانه از دو طریق نفوذ می کنند : یکی از طریق دشمنان و دیگر از طریق دوستان و پیروان مکتب که به علت نا آشنایی درست با مکتب ، مجذوب یک سلسله نظریات و اندیشه های بیگانه می گردند و آگاهانه یا نا آگاهانه آن نظریات را رنگ مکتب می دهند . 

او یکی از توطئه های خطرناک دشمن را تضعیف باورهای دینی مردم و وادار کردن آنان به عقب نشینی از ارزشها و اصول به نام مبارزه با تعصب و ترویج تساهل و بردباری می داند.

استاد، مرحوم سید جمال را به دلیل تشخیص دقیق این توطئه تحسین می کند و می گوید :
" سید به مسلمانان هشدار می داد که غرب با وجود اینکه با ماسک آزاد منشی ، تعصب را نکوهش می کند ، خود در دام تعصب ، خصوصا تعصب مذهبی علیه مسلمانان ، سخت گرفتار است . سید ، به رغم آنکه فرنگی مآبان تعصب را نکوهش می کنند ، مدعی بود تعصب بد نیست . تعصب مانند هر چیز دیگر افراط و تفریط و اعتدال دارد، تعصب به معنی تصلب و غیرت حمایت از معتقدات معقول و منطقی نه تنها بد نیست ، بسیار مستحسن است. سید می گفت : اروپائیان چون اعتقاد دینی مسلمانان را استوارترین پیوند میان آنان می بینند ، می کوشند تا با نام مخالفت با تعصب این پیوند را سست کنند.

2- افراط گرایی – از نظر استاد " تجدد گرای افراطی " آفت دیگری است که باید در نظر داشت. پرهیز از افراط و تفریط و گرایش به اعتدال در هر کاری خالی از دشواری نیست ولی چاره ای جز تحمل این دشواری نیز وجود ندارد.

ایشان ضمن گلایه از" عوام زده "های " گذشته گرا " به شدت از گروه دیگری نیز انتقاد می کند؛ از آنان که به مسائل روز توجه دارند و درباره آینده می اندیشند اما متأسفانه سخاوتمندانه از اسلام مایه می گذارند و سلیقه روز را معیار قرار می دهند و به نام اجتهاد آزاد به جای آنکه اسلام را معیار حق و باطل زمان قرار دهند ، سلیقه و روح حاکم بر زمان را معیار اسلام قرار می دهند و به منظور رنگ زمان زده و باب طبع زمان کردن دین، از ضروریات آن دست می شویند.

این همان دغدغه همیشگی استاد، یعنی جستجوی راه حلی برای مسئله هماهنگی احکام اسلام و مقتضیات زمان است که از طرفی در اثر جمود فکری و قشری مآبی و از طرف دیگر به نام انطباق اسلام با علم ، تفریط یا افراط صورت نپذیرد.

3- رخنه فرصت طلبان – شهید مطهری با اشاره به تاریخ صدر اسلام و نیز تاریخ معاصر ایران می گوید : هر نهضت مادام که مراحل دشوار اولیه را طی می کند ، سنگینی اش بر دوش افراد مؤمن، مخلص و فداکار است . اما همین که به بار نشست  سر و کله افراد فرصت طلب پیدا می شود و غفلت از نفوذ و رخنه فرصت طلبان است که فاجعه به بار می آورد . به اعتقاد استاد : نهضت را اصلاح طلب آغاز می کند نه فرصت طلب و همچنین آن را اصلاح طلب مؤمن به اهداف نهضت می تواند ادامه دهد نه فرصت طلب که در پی منافع خویش است.

بنابراین ساده لوحی است اگر جامعه سازان بخواهند در راه رسیدن به اهداف خود از کسانی استفاده کنند که نه تنها پیشینه روشنی ندارند ، بلکه هم اکنون نیز به صراحت سخن از کنار نهادن دین و شعارهای آن سر می گویند .

4- انحراف انگیزه ها – از نظر استاد این آفت از نوع معنی است ، از نوع تغییر جهت دادن اندیشه ها و نیتها است . اگر مصلحان اجتماع در جریان اقدامات خود اخلاص و قصد خدمتگزاری را از دست دهند در حقیقت کار آنان ضد خود تبدیل شده است. همه می دانیم که پاک نگهداشتن اندیشه و نیت در مراحل نفی و انکار که همه سرگرمی ها درگیری با دشمن بیرونی است آسان تر است ( اما ) همین که نهضت به ثمر رسید و نوبت سازندگی و اثبات ، که ضمنا پای تقسیم غنائم هم در میان است ، برسد حفظ اخلاص بسی مشکل تر است و این سنت لایتغیر خداست که هر ملتی از درون و از جنبه اخلاقی تغییر کند و عوض شود ، خداوند متعال سرنوشت آنان را تغییر دهد.

داستان غم انگیز دل بستن عناصر تاریخ صدر اسلام ( خواص ) به چرب و شیرین دنیا و برقراری مسابقه در جمع آوری مال و تصاحب منصب ها برای هیچ کس پنهان نیست و همگان می دانند که این آفت بزرگ چه فتنه ها به پا کرده ، چه آتشها بر افروخته و چگونه اسلام را چون پوستی وارونه نمایش داد.